Brazylia

Cascao

Brazylia
Federacyjna Republika Brazylii, Brasil, República Federativa do Brasil, państwo w środkowej i wschodniej części Ameryki Południowej, nad Oceanem Atlantyckim. Na południu graniczy z Urugwajem (985 km), na południowym-zachodzie z Argentyną (1 224 km), na zachodzie z Paragwajem (1 290 km), Boliwią (3 400 km), Peru (1 560 km), na północnym-zachodzie z Kolumbią (1 643 km), na północy z Wenezuelą (2 200 km), Gujaną (1 119 km), Surinamem (597 km) i Gujaną Francuską (673 km).

Powierzchnia 8 512,0 tys. km2. Największy kraj Ameryki Południowej, 5. pod względem powierzchni na świecie. Zajmuje 47,7% powierzchni kontynentu. 172,8 mln mieszkańców (2000). Szóste pod względem ludności państwo świata. Średnia gęstość zaludnienia: 20 osób/km2. Ludność rozmieszczona nierównomiernie, najgęściej zaludniona jest wschodnia i południowa część kraju, na Nizinie Amazonki liczne regiony bezludne. Stolica: Brasylia (1822 tys. mieszkańców, 1996). Główne miasta (2000): Sao Paulo (9 785 tys.), Rio de Janerio (5 551 tys.), Salvador (2 211 tys.), Belo Horizonte (2 091 tys.), Fortelaza (1 965 tys.).

Ludność miejska stanowi 79%. Podział administracyjny: 26 stanów i 1 Dystrykt Federalny (Brasilia). Język urzędowy: portugalski. Skład etniczny: biali (55%) (w tym Portugalczycy, Włosi, Hiszpanie i Polacy), Mulaci i Metysi (38%), Murzyni (6%), Azjaci (1%), Indianie (1%) oraz (ok. 800 tys.), gł. w stanach Parana, Rio Grande do Sul i Santa Catarina. Wyznania: chrześcijanie 94% (katolicy 88%, protestanci 6%), spirytualiści afro-amerykańscy (2%), religie tradycyjne (animiści 3%), spirytyści (2%). Jednostka monetarna: 1 real = 100 centavos. Analfabetyzm sięga 17%, jeden z najwyższych wskażników na kontynencie. Przyrost naturalny: 9,11� (2000). Średnia długość życia: mężczyźni 58,5 lata, kobiety 67,5 lat.

Historia
Przed przybyciem Europejczyków tereny obecnej Brazylii były zamieszkane przez Indian, gł. Tupi-Guarani, Arawaków i Karaibów. Zgodnie z traktatem z Tordesillas (1494) obszary wschodniej Brazyliizostały objęte w posiadanie przez występującego w imieniu króla portugalskiego. P.A. Cabrala, który 1500 podpłynął do jej brzegów w okolicach przylądka Corumbaú i nazwał nowo odkryte ziemie Wyspą Prawdziwego Krzyża (Ilha de Vera Cruz). Tereny te uznano początkowo za bezwartościowe i zwrócono na nie uwagę dopiero w latach 30. XVI w., obserwując zyski, jakie czerpali Francuzi z handlu drzewem barwnikowym brasil (stąd obecna nazwa kraju) i niewolnikami na wybrzeżu brazylijskim. Zapoczątkowało to okres systematycznej kolonizacji tych obszarów. Portugalczycy nie stworzyli jednak specjalnych organów państwowych do zarządzania koloniami (zmiany na wzór hiszpański nastąpiły dopiero w okresie aneksji Portugalii 1580-1640, zapoczątkowanej przez hiszpańskiego króla Filipa II, uważającego się za sukcesora królów portugalskich), administrując nimi za pośrednictwem istniejących instytucji politycznych, początkowo za pomocą systemu dóbr lennych, nadawanych tzw. donatariuszom w zamian za ponoszone przez nich koszty kolonizacji. Dopiero w połowie XVI w. ograniczono ich prawa, ustanawiając dla całej Brazylii generalnego gubernatora rezydującego w Bahii, zastąpionego 1763 przez wicekróla, którego siedziba została przeniesiona do Rio de Janeiro. Aż do poł. XVII w. Portugalczycy walczyli o te tereny z Hiszpanami, Francuzami i Holendrami, czerpali bowiem ogromne zyski z górnictwa kruszców i kamieni szlachetnych (w końcu XVII i pocz. XVIII w. odkryto złotonośne pola i diamenty w rejonie Minas Gerais, Mato Grosso i Goiás) oraz brazylijskich plantacji trzciny cukrowej, tzw. fazend (plantacje kawy, stanowiącej bogactwo i podstawę eksportu współczesnej Brazylii, nie miały wówczas żadnego znaczenia), na których wykorzystywano do przymusowej pracy Indian lub masowo sprowadzanych z Afryki niewolników murzyńskich.

Organizowane w XVII i XVIII w. wyprawy do interioru, w poszukiwaniu złota i niewolników indiańskich, doprowadziły do rozszerzenia terytorium Brazylii do rozmiarów zbliżonych do dzisiejszego, co zostało usankcjonowane 1750 w zawartym z Hiszpanią traktacie. W latach 70. XVIII w. z Brazylii usunięto jezuitów, a także zrównano w prawach Indian z wolną ludnością. Pod koniec XVIII w. nastąpił w Brazylii wzrost dążeń niepodległościowych. Aby uspokoić wrzenie, regent portugalski książę Joao, który schronił się w Brazylii przed wojskami cesarskimi Napoleona I, ustanowił Brazylię królestwem, połączonym unią personalną z Portugalią. 1822 jego syn Pedro zerwał zależność od Portugalii, proklamując niepodległe cesarstwo Brazylii, na czele którego stanął jako Pedro I. 1823 zebrał się po raz pierwszy brazylijski parlament, a rok później Brazylia otrzymała konstytucję. Niepomyślna dla Brazylii wojna z Argentyną o Urugwaj 1825-1828 i utrata tego kraju przyczyniły się do spadku popularności cesarza, który 1831 abdykował na rzecz swego małoletniego syna (1840 koronowany jako Pedro II).

1864-1870 Brazylia wraz z Argentyną i Urugwajem wzięła udział w wojnie paragwajskiej. W 2. połowie XIX w. zaczęto na szerszą skalę uprawiać w Brazylii kawę, co spowodowało masowy napływ imigrantów (głównie z Europy) do pracy na plantacjach, a także przyczyniło się do rozwiązania problemu niewolnictwa (1850 wprowadzono zakaz handlu niewolnikami, 1888 zaś ostatecznie zniesiono niewolnictwo w Brazylii). 1889 zostało obalone cesarstwo, w miejsce którego ustanowiono republikę o federacyjnym charakterze (jej konstytucja 1831 wzorowana była na konstytucji USA), z marszałkiem D. Fonsecą jako prezydentem. 1902-1912 nastąpiło ostateczne uregulowanie granic Brazylii z Argentyną, Francją i Brytyjską Gujaną, Boliwią, Peru i Urugwajem, w wyniku czego terytorium brazylijskie znacznie się powiększyło, a liczba ludności na przestrzeni 1890-1910 wzrosła z 14 do 22 mln. W tym okresie nastąpiło również, za sprawą barona Rio Branco, zbliżenie Brazylii do USA.

Okres do I wojny światowej był dla Brazylii, która wzięła w niej udział (od 1917) po stronie państw alianckich, okresem gospodarczego prosperity. W życiu społecznym i politycznym dominowały "stany kawowe" (gł. Sao Paulo, Rio de Janeiro i Minas Gerais) i wielcy właściciele ziemscy. Wraz z załamaniem się w latach 20. koniunktury ekonomicznej nastąpiło ożywienie polityczne, które doprowadziło do zachwiania potęgi oligarchii kawowej. W wielu miejscach (m.in. 1922 w Rio de Janeiro, 1924 w Sao Paulo) doszło do wybuchu buntów młodych oficerów (tzw. ruch tenentismo), wymierzonych w ukształtowane w XIX w. establishmenty. Jedno z takich wystąpień, któremu przewodził kapitan L.C. Prestes, zmieniło się w trwający 1924-197 przemarsz partyzantów (tzw. kolumna Prestesa) przez całe terytorium Brazylii, podczas którego odpierali oni ataki rządowe. W tym okresie rozwinął się również ruch komunistyczny (1922 założono Brazylijską Partię Komunistyczną), zwolenników zdobył także tzw. integralizm (ruch o podłożu faszystowskim). Konflikty wewnętrzne zostały dodatkowo zaostrzone przez światowy kryzys gospodarczy 1929-1933. 1930 prezydent J. Prestes, na skutek rozszerzającego się powstania, podał się do dymisji; stanowisko prezydenta objął natomiast, mający poparcie młodych oficerów, G. Vargas, który sprawował je do 1945: 1930-1937 jako konstytucyjny prezydent, następnie po zamachu stanu - jako dyktator. Polityczne koncepcje Vargasa łączyły w sobie elementy południowoamerykańskiego populizmu, społeczne nauki Kościoła katolickiego oraz ideologii faszystowskiej. W okresie jego rządów postępowała centralizacja i modernizacja kraju, działano w kierunku likwidacji lokalnych partykularyzmów i zwiększenia roli państwa w gospodarce. Po wprowadzeniu dyktatury Vargas ustanowił tzw. Nowe Państwo (Estado Novo) i dążył do stworzenia rozbudowanego systemu korporacyjnego (1937 wprowadził korporacyjną konstytucję).

1942 Brazylia wypowiedziała Niemcom i Włochom wojnę, a następnie - jako jedyna z państw Ameryki Południowej - wysłała Korpus Ekspedycyjny do Europy. Słabnąca w latach wojny dyktatura Vargasa załamała się 1945, jednak powrócił on do władzy ponownie 1950-1954. Zainicjował wówczas w gospodarce politykę ostrego interwencjonizmu oraz wprowadził monopol państwowy na wydobycie ropy naftowej (1953 zał. koncern narodowy Petrobrás), co spowodowało konflikt z ugrupowaniami opozycyjnymi i doprowadziło do jego samobójstwa. W wyborach prezydenckich 1955 zwyciężył J. Kubitschek de Oliveira, za rządów którego nastąpił dynamiczny rozwój Brazylii (jego symbolem stała się zbudowana wówczas od podstaw nowa stolica kraju - Brasilía). Podjęte przez jego następców (1961 - J. da Silva Quadros, 1961-1964 - J.B.M. Goulart) próby przezwyciężenia inflacji, spowodowanej przyspieszonym wzrostem gospodarczym, oraz przeprowadzenia dalszych reform społeczno-gospodarczych zostały przerwane 1964 przez zamach stanu, który zapoczątkował wieloletnie rządy wojskowych. Wydane 1964-1966 przez wojskową juntę rządzącą cztery tzw. akty instytucjonalne wprowadziły w Brazylii reżim autorytarny, a także rozwiązały wszystkie partie polityczne, tworząc w ich miejsce dwie nowe: prorządowy Narodowy Związek Odnowy (ARENA, od 1980 Partia Demokratyczno-Społeczna, PDS) oraz opozycyjny Brazylijski Ruch Demokratyczny (MDB). 1967 ogłoszono nową konstytucję, która wzmacniała znacznie władzę prezydenta i rządu centralnego. Akt Instytucjonalny z 1968 zawiesił działalność parlamentu na czas nieokreślony. W okresie prezydentury marszałka A. da Costa e Silvy (1967-69), generał E. Garrastazú Médici (1969-74) i generał E. Geisela (1974-1979) sprzyjająca koniunktura międzynarodowa i "otwarcie" gospodarki brazylijskiej stworzyły niezwykle korzystne warunki dla rozwoju ekonomicznego Brazylii (tzw. brazylijski cud gosp.). Od końca lat 70. następowała stopniowa liberalizacja polityki, tzw. abertura: 1978 odwołano akt o zawieszeniu działalności parlamentu, 1980 zezwolono na działalność kolejnym 3 partiom opozycyjnym, a także częściowo zniesiono cenzurę i ogłoszono amnestię polityczną.

1982 za kadencji prezydenta J.B. de Oliveiry Figueiredo (1979-1985) doszło do pierwszych od 1964 demokratycznych wyborów parlamentarnych, w których zwyciężyła rządząca PDS, nie zdołała jednak zapobiec pogarszającej się sytuacji ekonomicznej i narastającym protestom społecznym, co zmusiło ją do przekazania władzy w ręce cywilów. 1985 prezydentem został opozycjonista J. Sarney, ale jego rządy pogłębiły tylko kryzys gospodarczy, powodując lawinowy wzrost zadłużenia zagranicznego oraz inflacji. Jego następca F. Collor de Mello (1990-92) został odwołany ze stanowiska na skutek ujawnienia jego korupcyjnej działalności. Próbę uzdrowienia systemu demokratycznego oraz gospodarki podjął dotychczasowy wiceprezydent J. Franco, który - zgodnie z konstytucją z 1988 - został zaprzysiężony na prezydenta Brazylii. W przeprowadzonym 1993 referendum powszechnym obywatele opowiedzieli się za utrzymaniem prezydenckiego systemu rządów. W tym samym roku Ministerstwo Finansów objął F.H. Cardoso, podejmując reformy społeczno-gospodarcze (Plan Real) zmierzające do uzdrowienia gospodarki Brazylii - m.in. 1994 wprowadził do obiegu nowy pieniądz (real) w celu obniżenia inflacji. W tym samym roku odniósł on zwycięstwo w wyborach prezydenckich. Zapoczątkował prywatyzację i wprowadził do konstytucji poprawki umożliwiające mu ponowny wybór na stanowisko prezydenta (reelekcja 1998). Kontynuuje również reformy prowadzące do liberalizacji gospodarki; dzięki jego staraniom 1998 Brazylia uzyskała na ten cel z MFW pomoc w wysokości 40 mld dolarów.